GALLERIA Veertien variaties op het schilderij 'La Tempesta' van Giorgione @MartinKageling

       GALLERIA

          Veertien variaties  op het schilderij

              'La Tempesta' van Giorgione

                                     voor Ineke, mijn vrouw en reisgenote

CATALOGUS

De hier volgende 14 sonnetten zijn verbale variaties op een schilderij, La Tempesta geheten, van de Italiaanse renaissanceschilder Giorgione. Het hangt in Venetië in de Galleria van de Accademia di Belli Arte.

Het is een klein doek met niet alleen voor de huidige beschouwer een  raadselachtige voorstelling, want vijftig jaar na Giorgiones dood verzuchtte Vasari al dat de Hemel mocht weten wat dit allemaal te betekenen had. Misschien konden tijdgenoten van Giorgione uit de kringen van de humanistische intelligentsia het herkennend ‘lezen’, in latere tijd werd het werk onderwerp van ruime interpretatie en speculatie.

●    Het eerste gedicht is de aankomst in Venetië.

●    Het tweede stelt de schilder voor, zoals hij door Giorgio Vasari wordt beschreven

     in zijn Le vite de’ più eccellenti pittori, scultori e archittetori italiani da Cimabue insina a      .

     tempi    nostra (1550)

●   Van de 14 gedichten hebben de nummers 3 tot en met 11 direct betrekking op de

    afbeelding zelf.

●    Gedicht 12 is naar aanleiding van een overschildering, die aan het licht kwam bij een

     röntgenonderzoek.

●    Gedicht 13 gaat over de kunstliefhebber Marcantonio Michiel, die in 1530 het werk zag

    in de verzameling van Gabriele Vendramin en daar aantekening van maakte in zijn

    dagboek, Notizie d’opere del disegno (1530).

●    In het laatste gedicht wordt afscheid genomen van Venetië.

I

GALLERIA  DELL’ ACCADEMIA

DI  BELLI  ARTI

Vanaf de halte van de vaporetto

stadinwaarts het Canal Grande

volgend is het nog een hele wandel

eer wij een glimp opvangen van de Rialto.

Langs de kanalen rijzen de palazzo’s

(bladderende façades, wrakke waranda’s,

balustrades met verwelkte guirlandes)

uit waterspiegelingen aan de kaderanden,

tot driedimensionale Canaletto's.

Dan rondt de Ponte dell’Accademia

zijn rug naar het sestiero Dorsoduro.

Onder een gewelf van transparant turquoise

beginnen de kerken achter warmtewazen

hun koepeldak en campaniles te vertonen.

En een schemerige zaal binnen de Galleria

zal onze queeste weldra gaan belonen,

met La Tempesta van Giorgione.

 II

                                     GIORGIO  BARBARELLI DA  CASTELFRANCO

GIORGIO  BARBARELLI

 DA  CASTELFRANCO

(Giorgione: ‘de grote Giorgio’, alias ‘Zorzi’,

 1476/77 - 1511)

Men kent in Castelfranco niet enkel zijn talent.

– Is hij niet bij Bellini in de leer geweest? –

Hij is een graag geziene gast op menig feest,

naast het palet met lied en luit bekend.

Maar – zoals men in Vasari’s Vite leest –

hij experimenteert ook met soorten pigment,

die hij, met oliën gelengd, speciaal aanwendt

voor Venetië, waar men het vocht zo vreest.

Het is maar een klein oeuvre wonderwerken,

weergaloos in weergave van de natuur,

waarin hij de beschouwer zijn verhaal vertelt,

langs de wanden van palazzo’s en van kerken.

Vierendertig jaar, als hij Titiaan het heilig vuur

doorgeeft – kort voor de pest hem velt.

  III

AFGEKEKEN  VAN  GIORGIONE  DA  CASTELFRANCO

LA TEMPESTA, 1506.

Olieverf op linnen 68 X 59 cm.

Giorgione.

Castelfranco 1476/77 – Venetië 1510.

Galleria dell’Accademia,

Venetië.

(cat. nr. 915)

Het landschap toont een weelderige stoffage.

Twee oevers, door een waterloop gescheiden,

waar zij te zien zijn, de beide personages:

links de wandelaar; de vrouw aan de overzijde

koestert moederlijk aan haar borst het kind

en hij kijkt achterom alsof zijn reis begint.

Hoewel hun blikken elkaar lijken te mijden,

bestaat er een verband tussen hen beiden.

De hemel boven hen begint te grauwen.

Vals licht bestrijkt een rij gebouwen

op het achterplan, valt half over de vrouw

en haar kind die in de struiken schuilen

voor de opstekende storm met onweersbui

en beschijnt ook twee gebroken zuilen.

IV

In alle vroegte had zij het huis verlaten,

met haar kind – het had iets van een vlucht.

Toen woelde er al onweer door de lucht

en schuw zocht zij achter de laatste straten,

aan de rand van ‘t water, naar wat rust,

om stil tegen haar kind te kunnen praten

en het dommelend aan haar borst te laten

drinken. De stilte absorbeerde elk gerucht,

dat ademde door de bosschages, waar

zij zich halfnaakt probeerde te verschuilen,

toen zij de voetstap hoorde van de wandelaar,

voor wie zij echter wonderlijk onzichtbaar

bleef achter een paar gebroken zuilen.

Op verre daken drukte de hemel zwaar.

V

Jaren van huis, op pelgrimstocht vertrokken,

liep hij zijn levensloop langs menig heilig oord,

al werd hij op zijn reizen meermalen bekoord

door steden die met parken en paleizen lokten.

Zijn lust werd echter in de kiem gesmoord,

toen boven deze wereld de hemel betrokken

raakte. Buiten de stad omvatte hij zijn stok en

voelde zijn wankele ziel weldra geschoord

op het smalle kronkelpad langs duister water.

Even dacht hij nog vlakbij in het struikgewas

een schim te zien. Verzoeking: engel of sater?

De wakkerende wind verhaastte nu zijn pas.

Toch meende hij achter twee geknotte zuilen,

uit de struiken een zuigeling te horen huilen

VI

Het landschap houdt hen beiden in zijn ban:

Een late wandelaar is altijd op zijn hoede;

haar moederlijke zorg neemt elk vermoeden

weg dat iemand maar de plek ontdekken kan

waar zij zich terugtrekt om haar kind te voeden.

Wie is hij: pelgrim, speel-, handels- of edelman?

En hoe geraakte zij hier dan in het schijnsel van

het vale licht voordat de storm gaat woeden?

Door water zijn hun werelden gescheiden.

Bij de gekanteelde torens verderop konden

zij voor nacht noch noodweer schuilen.

Toch geldt dit doodstil ontij voor hen beiden,

want zij zijn door een bliksemsnoer verbonden,

hemelhoog boven de gehalveerde zuilen

 VII

Is het Voorzienigheid of zelf verkiezen,

verleent dit landschap zijn bestaan de vorm

die jaren broeit en rijpt in stilte voor de storm,

eer hij zich in zijn zoektocht gaat verliezen?

Hij pakt zijn stok, verlaat met stille trom

dit dreigende toneel met half in de coulissen,

de moeder en haar kind, die hij zal missen,

maar hij keert niet weerom en weet waarom:

het kind is niet van hem – hij is het zelf en

hoeft geen schoot en geen beschutting meer.

Gevaar weergalmt onder de wolkgewelven,

neemt de gedaante aan van onweersbuien.

In helle bliksemschichten licht steeds weer

de sokkel op met zijn geknakte zuilen.

 VIII

Zichzelf meer trouw dan haar of ’t kind,

dat zij hem als vrucht van hun liefde gaf,

pakt hij op zekere dag zijn wandelstaf

en volgt dan op het wenken van de wind.

Op zo veel zelfzuchtigheid staat straf

 – vreest hij – , maar misschien hervindt

hij zichzelf uiteindelijk wel en overwint

de innerlijke vrede eerder dan het graf.

Achter hem rust al wat dierbaar is.

Er is geen plaats of lichaam meer waar

hij zich voor zijn onrust kan verschuilen.

Over het water tekent haar beeltenis

zich af, als bliksem het kind en haar

uitlicht achter twee gebroken zuilen.

 IX

De voorstelling vertelde het verhaal,

waarvan zij alleen de tekenen kon lezen,

symbolen, die haar dagelijks verwezen

naar het geheim, vermeld in beeldentaal.

De aardse moeder voedt haar heilig wezen,

zij kent en weet van die signalen allemaal:

opstekende storm, water en bliksemstraal –

zij hoeft die elementen niet te vrezen.

Ooit smolten zij in haar tezamen,

om te gaan gisten in haar schoot,

tot een almachtig amalgaam.

Haar kind draagt veelbetekenende namen

die de profeten en de predikers beamen:

hij zal de zuilen breken van de dood.

 X

Zien zij dan niet wat om hen heen gebeurt?

Gedaan lijkt het met hun Arcadische idylle,

waarvan de koesterende warmte gaat verkillen,

als onheilslicht het weelderig landschap kleurt.

De eerste windvlaag laat de spiegeling rillen

van het water dat hun leven heeft verscheurd.

Zij zoogt en troost haar kind, terwijl zij betreurt

dat zij niet honger naar geborgenheid kan stillen.

Hij schijnt geen weet te hebben van de brug,

die ver achter hun rug de oevers nog verbindt –

zijn allerlaatste band met haar en ‘t kind.

Wolkenmonsters met vuurspuwende muilen

jagen inmiddels mythisch door de avondlucht.

Standvastig staan daar nog de tweelingzuilen.

XI

PORTRET VAN DE KUNSTENAAR

ALS ZUIGELING

Hij heeft de beelden ingezogen:

contouren nog, een lijnenspel

van silhouetten tegen de hel

oranje binnenzijde van zijn ogen.

Dan tussen franjes regenbogen

opeens de zon – bliksemend fel

en op zijn angstgesnik komt snel

zijn moeder over hem gebogen,

met boven haar de groene bomen.

Water opspattend uit zilverblauw,

aarde vol bloedwarme gewassen.

Tot de storm hem komt verrassen,

in een hemel die naar doodsgrauw

zweemt en brand sticht in zijn dromen.

XII

Is het nu af? Hij keurt kritisch zijn prestatie:

hier staat een staal van wat hij maken kan.

Hij is een geleerd artiest - méér dan een artisan -

die met Klassieken leeft op voet van emulatie.

Is dit een presentatie van Bijbel of Bucolica?

Is het Paris, die Oinone vallen liet voor Helena,

of de Madonna met haar gehoornde timmerman?

Waarom dreigt Armageddon boven dit Arcadia?

Buiten lonkt en lokt La Serenissima,

met haar Sirenenzang van 't Carnaval:

‘Aan boord, Zorzi, we varen naar het bal!’

Hij staart de verlichte gondels achterna,

en voelt al hoe zijn ziekte hem zal drijven naar het graf.

Verving hij daarom de baadster door een man met staf?

XIII

MARCANTONIO  MICHIEL:

‘El paesetto in rela cun la tempesta, cun la cingana et soldato,

 fo de mano de Zorzi da Castelfranco’.

(NOTIZIE D’OPERE DEL DISEGNO, 1530)

‘Landschap op doek, met storm, zigeunerin,

en soldaat’. De ganzenveer ontglipt zijn hand,

zodat zij vlekkend tussen zijn Notizie belandt.

Hij staart nietsziend de warme nacht weer in.

Vandaag heeft hij Giorgiones werk gezien.

Gabriele noodde hem op zijn palazzo, want

misschien vond hij de aanwinst interessant,

in het speciale kabinet van Ca’ Vendramin.

Marcantonio, als door bliksemlicht verblind,

tuurt in vervoering op het kleine doek.

‘s Avonds opent hij thuis zijn notitieboek

en schrijft: ‘Landschap op doek met zigeunerin,

en soldaat‘. Het open raam vangt vlagen wind.

Alles wijst erop dat het noodweer nu begint.

XIV

In de autospiegel zinkt de lagunestad,

nu is het raadzaam even op te schieten,

want wij hebben nog een lange rit te

gaan en de voorruit vangt de eerste spat.

Maar als we eenmaal op de snelweg zitten,

maakt het verkeer voor ons ruim baan.

Bijtijds rijden wij uit de Veneto vandaan,

naar de roze kartelrand der Dolomieten.

Als het licht weglekt uit wolkengaten,

lukt het ons niet de beelden los te laten

en hun tijd voor het heden te verruilen.

Boven het gebergte trekt de hemel dicht,

dan splijt een wolk door ‘t bliksemlicht,

waarin natte cipressen staan als zuilen.